Komunikacja ≠ mowa, czyli o AAC

Gdy dziecko nie mówi, nie znaczy, że nie ma nic do powiedzenia.

Każdy rodzic wyczekuje pierwszych słów swojego dziecka oraz późniejszego rozkwitu mowy. Nic dziwnego - dużo łatwiej nam zareagować, kiedy dziecko samo powie dlaczego płacze, kiedy nie trzeba domyślać się, czego w danej chwili chce. A gdy zaczyna składać zdania, zauważać coraz więcej szczegółów, komentować… Ach, wszyscy rozpływamy się nad geniuszem naszych pociech, a zabawne konwersacje z małymi dziećmi zostają na długo w historiach rodzinnych. Mowa zazwyczaj rozwija się naturalnie, a nabywanie natywnego języka przychodzi nam bez trudu. Czasem jednak mamy do czynienia z sytuacją, kiedy proces ten nie zachodzi. Zazwyczaj powodem jest odmienna ścieżka rozwoju dziecka, w tym zaburzenia ze spektrum autyzmu.

Brak lub opóźniony rozwój mowy jest jednym z głównych symptomów, który zaczyna niepokoić rodziców i skłania do poszukiwania pomocy. Czasem mowa występuje, ale nie jest funkcjonalna - dziecko posługuje się echolaliami, wypowiada słowa w przestrzeń, ale nie prosi, nie odmawia, nie wybiera, czyli nie używa mowy do komunikacji z drugą osobą. Niekiedy dziecko mówi, ale ma duże trudności artykulacyjne i jest rozumiane tylko przez osoby z najbliższego otoczenia. Czasami mowa rozwija się, ale bardzo powoli… We wszystkich tych przypadkach mamy do czynienia z trudnościami w komunikacji - niezależnie czy dziecko wypowiada słowa, czy nie, my nie jesteśmy w stanie się z nim w pełni porozumieć, a co ważniejsze - ono nie jest w stanie wyrazić swoich potrzeb. Dlatego mowa nie jest tożsama z komunikacją.

‍

‍

Adaś ciągnie za rękę, gdy czegoś chce. Zosia mówi „Yyy”, gdy chce jeść. Jaś patrzy na półkę z książkami, gdy chce, by mu poczytać. Staś wskazuje palcem na zabawkę.

Dzieci, także niemówiące, chcą się komunikować i robią to na wiele sposobów. Spojrzenie na przedmiot, ciągnięcie ręki dorosłego czy próba wokalizacji to często ich jedyne metody porozumiewania się. Czy są one wystarczające, aby wyrazić wszystkie potrzeby, spostrzeżenia? Aby wyrazić wszystkie informacje, które w danym miejscu i czasie chcemy przekazać? Komunikacja stanowi bardzo ważną umiejętność społeczną. Nawet osobom posługującym się mową werbalną zdarzają się nieporozumienia i doświadczenie ich konsekwencji - frustracji, zobojętnienia, żalu, bezradności. Spróbujmy więc spojrzeć na ten problem z perspektywy osób z trudnościami w komunikowaniu się, które wraz z rodzinami codziennie pokonują różnego rodzaju bariery komunikacyjne, aby móc się porozumieć.

‍

‍

Czy możemy jakoś pomóc? My - terapeuci, nawet musimy, ponieważ każda osoba z niepełnosprawnością ma prawo do komunikacji dostosowanej do jej potrzeb i możliwości. W wyjątkowym polskim filmie „Chce się żyć” w reżyserii Macieja Pieprzycy, główny bohater - Mateusz, musi przejść długą drogę jako dziecko i nastolatek, aby w dorosłym wieku przypadkowo zostać w końcu zrozumianym. Dziś taka sytuacja nie może mieć miejsca - każde dziecko w momencie zdiagnozowania trudności komunikacyjnych, powinno otrzymać odpowiednie wsparcie.

Wsparciem tym jest AAC (ang. Alternative and Augmentative Communication) - alternatywne i wspomagające metody komunikacji. Jest to zestaw technik i narzędzi doporozumiewania się dla osób, których mowa werbalna nie wystarcza do pełnej ekspresji pragnień, uczuć, woli, opinii, pytań i innych funkcji komunikacyjnych. Dla osoby niemówiącej system AAC zastępuje mowę, umożliwiając komunikację z otoczeniem - mówimy wtedy o komunikacji alternatywnej. W przypadku, kiedy mowa rozwija się powoli, jest zbyt uboga lub niewyraźna, wprowadzamy komunikacje wspomagającą.

Ważną częścią AAC stanowią systemy znaków. Wyróżniamy:

• znaki przestrzenno-dotykowe (przedmioty, miniatury lub fragmenty przedmiotów)
• znaki manualne (naturalne gesty, znaki języka migowego, gesty Makaton, fonogesty)
• znaki graficzne (fotografie, obrazki czarno-białe i kolorowe, systemy symboli: PCS, PIC, BLISS, ARASAAC, znaki graficzne MÓWIK, rysunki, litery, wyrazy)

‍

Znaki te mogą być wykorzystywane do budowania pomocy komunikacyjnych, które dzielimy na:

• pomoce rozwojowe i sytuacyjne (tablice wyboru; tablice uczestnictwa - w zabawach, w czynnościach rutynowych, w sytuacjach społecznych, lekcjach; tablice tematyczne)
• indywidualne pomoce komunikacyjne (osobista tablica lub książka komunikacyjna, spersonalizowane urządzenie - telefon / tablet z zestawem tablic dynamicznych).

‍

U dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu możemy zauważyć wiele korzyści wynikających z korzystania z AAC:

• redukcja częstotliwości i nasilenia zachowań niepożądanych – dziecko zyskuje narzędzia, by w sposób akceptowalny społecznie i zrozumiały przekazywać innym swoją wolę, nie musi uciekać się do tzw. „trudnych zachowań”,
• zwiększenie częstotliwości inicjowania kontaktów społecznych – rosnąca pewność siebie i zwiększone prawdopodobieństwo sukcesu komunikacyjnego sprawiają, iż dziecko chętniej nawiązuje kontakt z innymi ludźmi;
• zwiększenie możliwości aktywnego uczestnictwa w codziennych aktywnościach – dziecko ma więcej okazji, aby wpływać na swoje otoczenie i przebieg dnia, nie musi być wyłącznie biernym obserwatorem tego, co robią inni,
• wzrost ilości wokalizacji – dziecko wydaje więcej dźwięków, uczy się, iż dźwięki mają znaczenie komunikacyjne, pozwalają wywierać wpływ na inne osoby,
• stymulacja rozwoju językowego, a tym samym poznawczego – dziecko częściej słyszy model dźwiękowy słów / zdań któremu towarzyszą dodatkowe wskazówki (gesty, symbole); w konsekwencji wzbogaca się jego słownik, rośnie poziom złożoności wypowiedzi oraz poprawności stosowania zasad gramatycznych,
• rozszerzenie zakresu funkcji komunikatów – dziecko uczy się porozumiewać w wielu zróżnicowanych celach: prosi, prostestuje, komentuje, opowiada, zadaje pytania i odpowiada na nie,
• poprawa w zakresie rozumienia mowy – dziecko częściej i bardziej poprawnie reaguje na komunikaty innych osób,
• część badań wskazuje na większe prawdopodobieństwo wykształcenia mowy lub jej poprawy w wyniku zastosowania interwencji AAC.

‍

Jak widzimy, mowa nie jest jedynym środkiem porozumiewania się. Oczywiście - jest najprostszym, najszybszym i najbardziej funkcjonalnym sposobem komunikacji - ale tylko jeśli jest w pełni dostępna. Obowiązkiem terapeutów jest zatem nie tylko praca nad rozwojem mowy werbalnej, ale także dostarczenie dziecku wsparcia w zakresie rozwijania kompetencji komunikacyjnych. Bez nich mowa na nic się nie przyda.

‍

Opracowała: Anna Najmiec

‍

Karta praw komunikacyjnych do pobrania.

‍

‍

Bibliografia:

Błeszyński J. red. (2006) Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Kraków: Impuls.

Grycman M. (2014). Porozumiewanie się z dziećmi, ze złożonymi zaburzeniami komunikacji. Poradnik nie tylko dla rodziców. Kwidzyń: Stowarzyszenie Rehabilitacyjne Centrum Rozwoju Porozumiewania.

Kłoda-Leszczyńska M. (2020). Czy AAC to „ostatnia deska ratunku”? O mitach i faktach związanych z wpływem komunikacji wspomagającej na rozwój mowy. Terapia Specjalna 11.

Nosko-Goszczycka M. (2019). AAC dla każdego. Poradnik dla rodziców i terapeutów. Gdańsk: Grupa Wydawnicza Harmonia.

Smyczek A. (2016) Diagnozowanie w stosowaniu komunikacji wspomagającej i alternatywnej. Forum Logopedy nr 11.

Wszyscy chcemy gadAAC [w:] http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/801847 [dostęp:09.04.2020]