Mowa u dzieci z autyzmem

Rozwój mowy u większości dzieci z autyzmem jest opóźniony i charakteryzuje się specyficznymi dla tego zaburzenia cechami. Trudności w porozumiewaniu się z innymi w przypadku dzieci z autyzmem mają bardzo rozległy charakter. Zaburzenia te nie wynikają z braku motywacji do porozumiewania się, ale z braku zrozumienia, do czego służy komunikacja oraz w ograniczonych umiejętnościach społecznych.

Rozwój językowy dziecka we wczesnym etapie życia jest determinowany przez szereg zdolności takich jak: naśladowanie związane z obserwacją zachowania innej osoby, poznaniem i zrozumieniem społecznego wymiaru sytuacji, chęci do podjęcia określonej aktywności wynikającej z obserwacji innego człowieka, a także tworzenie wspólnego pola uwagi, zabawę przedmiotami związaną z dostrzeganiem relacji między obiektami oraz zabawę symboliczną.

U przeszło połowy dzieci z autyzmem, które nie są objęte intensywną terapią, mowa nie wykształca się. Pozostałe dzieci mówią, ale ich mowa ma charakterystyczne dla autyzmu deficyty.

Deficyty ilościowe.

• Brak mowy:
  - z brakiem gestykulacji
  - z elementarną gestykulacją
• Opóźnienia w mowie:
  - krótkie (miesięczne)
  - długotrwałe (wieloletnie)
• Ograniczona mowa:
  - tylko łańcuch: bodziec - reakcja
  - bardziej zaawansowane lecz ograniczone posługiwanie się mową

Deficyty jakościowe.

• Echolalia:
  - natychmiastowa
  - opóźniona
• Odwracanie zaimków
• Neologizmy
• Metaforyczne użycie języka
• Nieodpowiednie uwagi
• Język stereotypowy
• Defekty w artykułowaniu

Deficyty w pragmatycznym
użyciu języka.

• Niezdolność do naprzemiennego wysławiania się.
• Brak komunikowania się w stosunku do dorosłego.
• Brak komunikowania się w stosunku do rówieśników.
• Niezdolność do symbolicznego użycia przedmiotów.
• Słabe używanie prozodii dla wyrażenia zamiaru.
• Słabe wykorzystanie bodźców wzrokowo-twarzowych dla metakomunikacji.

Źródło: M. Mary Konstantareas i in. 1992: 73.

‍

Problemy z komunikacją dzieci z podejrzeniem autyzmu mogą się pojawić już w okresie niemowlęcym. H. Jaklewicz w swoich badaniach wykazuje zależność obrazu zaburzeń mowy i komunikacji od dynamiki rozwoju autyzmu u małych dzieci. Autorka wyodrębnia dwie grupy dzieci autystycznych ze względu na wiek życia, u którym wystąpiły pierwsze niepokojące objawy.

Są to:

• dzieci z wczesnym rozwojem autyzmu (do 12. miesiąca życia)
• dzieci z późnym rozwojem autyzmu (po 12. miesiącu życia)

‍

‍

Zaburzenia rozwoju mowy u dzieci z wczesną postacią autyzmu uwarunkowane są defektem wczesnej fazy rozwoju przedjęzykowych umiejętności. Nie jest dotychczas wyjaśnione, czy defekt w rozwoju mowy ekspresyjnej i prawdopodobnie jej rozumienia, uwarunkowany jest genetycznie, organicznie, czy jest funkcjonalnym zaburzeniem organizacji mózgowej.

We wczesnej postaci autyzmu wycofanie oraz brak potrzeby kontaktów społecznych są bardzo głębokie i ujawniają się już w pierwszych miesiącach życia. Brak postępu w rozwoju umiejętności społecznych towarzyszy głębokim zaburzeniom w kształtowaniu się mowy. Większość dzieci z tej grupy pozostaje mutystyczna do końca życia.

Dzieci z pierwszej grupy wykazują następujące cechy:

• nie podejmują prób komunikacji zarówno z matką jak z innymi osobami
• obserwuje się małe zainteresowanie bodźcami społecznymi
• nie występuje komunikacja skierowana na zwrócenie czyjejś uwagi na przedmiot, zjawisko, osobę
• dziecko przejawia ograniczone zdolności naśladowania
• nie reaguje na własne imię
• obserwuje się ograniczony kontakt wzrokowy oraz rzadki uśmiech społeczny
• zatrzymanie rozwoju mowy na etapie wokalizacji przedsłownej
• słabo wyrażone lub niewystępujące wokalizacje odruchowe i gaworzenie
• uboga komunikacja niewerbalna
• echolalia bezpośrednia (powtarzanie pierwszych lub ostatnich sylab wyrazu)
• zabawa o ograniczonym charakterze, dziecko nie podejmuje interakcji z innymi osobami

Późna postać autyzmu rozwija się po okresie prawidłowego funkcjonowania dziecka, lecz przed 3 rokiem życia.

Dzieci te wykazują następujące cechy:

• nie tolerują zmian zachodzących w otoczeniu
• charakteryzują się nadmierną wrażliwością na bodźce zewnętrzne i nowe sytuacje
• reagują silnym lękiem na próby rozdzielenia z matką
• stosują nietypowe sposoby porozumiewania się
• obserwuje się brak zdolności uzupełniania komunikacji werbalnej gestykulacją, ekspresją mimiczną, skinięciami głową i uśmiechem
• problemy językowe dotyczą nie tylko strony ekspresywnej, ale także impresywnej, czyli rozumienia informacji wyrażonych za pomocą, gestów, mimiki, postawy oraz intonacji
• dzieci te przechodzą przez fizjologiczne fazy rozwoju mowy, budują proste wyrażenia słowne, potem (między 15 a 24 miesiącem życia) następuje szybki regres mowy i wycofanie się z kontaktów społecznych

Regres mowy może być stopniowy lub nagły, może się nakładać na istniejące wcześniej opóźnienia rozwojowe lub atypowy przebieg rozwoju. Proces ten przebiega na kilku etapach:

1. Dochodzi do skrócenia wypowiedzi słownych, które przyjmują postać telegraficznych komunikatów.
2. Dziecko przestaje formułować proste zdania i posługuje się pojedynczymi wyrazami, które nie służą komunikacji interpersonalnej. Regresowi mowy ekspresywnej towarzyszy ograniczenie komunikatów niewerbalnych.
3. Pojawia się echolalia bezpośrednia i odroczona.

• w miarę dorastania dziecko zaczyna posługiwać się prostymi formami przekazu niewerbalnego
• ok. 5 - 6 roku życia mogą pojawić się pierwsze słowa, które nie służą do komunikacji interpersonalnej, ale egzekwowania konkretnego żądania lub zaspokojenia konkretnej potrzeby

‍

U dzieci z tej grupy występują problemy z prawidłowym użyciem gramatyki, mowa jest stereotypowa, obserwuje się zaburzenia rytmu i tonu, oraz trudności pojęciowe. Wypowiedzi telegraficzne utrzymują się długo, podobnie agramatyzmy i neologizmy w wypowiedziach.

Możliwości rozumienia zjawisk są ograniczone, a to co do dziecka dociera, pojmuje dosłownie, nie będąc wstanie zanalizować pojęć abstrakcyjnych. Ponadto ma trudności z włączaniem określeń mowy funkcyjnej, nie potrafi wykorzystać języka do wyrażania i komunikowania swoich potrzeb, myśli, uczuć.

Rozwój mowy jest procesem długotrwałym, który przebiega równolegle z postępem w rozwoju umiejętności społecznych i poznawczych.

U dzieci z tej grupy występują problemy z prawidłowym użyciem gramatyki, mowa jest stereotypowa, obserwuje się zaburzenia rytmu i tonu, oraz trudności pojęciowe. Wypowiedzi telegraficzne utrzymują się długo, podobnie agramatyzmy i neologizmy w wypowiedziach.

Możliwości rozumienia zjawisk są ograniczone, a to co do dziecka dociera, pojmuje dosłownie, nie będąc wstanie zanalizować pojęć abstrakcyjnych. Ponadto ma trudności z włączaniem określeń mowy funkcyjnej, nie potrafi wykorzystać języka do wyrażania i komunikowania swoich potrzeb, myśli, uczuć.

Rozwój mowy jest procesem długotrwałym, który przebiega równolegle z postępem w rozwoju umiejętności społecznych i poznawczych.

‍

Z obserwacji małych dzieci z autyzmem wynika, że ich rozwój języka i sama umiejętność komunikowania się uzależnione są od stopnia nasilenia cech autystycznych, deficytów poznawczych, poziomu intelektualnego oraz wieku życia.

Dlatego u dzieci ze spektrum autyzmu terapia mowy jest procesem złożonym i wymagającym szerszego rozumienia trudności jakie wiążą się z tym zaburzeniem. Oddziaływania powinny być oparte na deficytach rozwojowych samego języka, ale i na uczeniu odpowiednich umiejętności społecznych oraz funkcji komunikacyjnych, np. proszenia.

Według badań nad wczesnym rozwojem dzieci wynika, że do rozwoju mowy niezbędne są: współdzielenie pola uwagi, nawiązywanie intencjonalnego kontaktu wzrokowego, umiejętność naśladowania w działaniu, jak i naśladowania werbalnego, stosowanie gestu wskazywania. Skuteczna interwencja logopedyczna musi być zatem oparta o te cele, jeśli dziecko ich nie prezentuje. Odpowiednio postawiona diagnoza trudności występujących u dziecka oraz etapu, na którym dana umiejętność się zatrzymała, będą najważniejsze w planowaniu dalszej terapii.

‍

Opracowała: Natalia Liszka

‍

‍

Bibliografia:

Jaklewicz H. (1993), Autyzm wczesnodziecięcy- diagnoza, przebieg, leczenie, GWP, Gdańsk.

Jaklewicz H. (1994), Autyzm wczesnodziecięcy- próba wyróżnienia postaci klinicznych [w:] W. Dykcik (red), Autyzm, kontrowersje i wyzwania, Eruditus, Poznań.

Jaklewicz H. (2000), Autyzm dziecięcy [w:] A. Popielarska, M. Popielarska (red.), Psychiatria wieku rozwojowego, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa.

Konstantareas M.M., Blacstock E.B., Webster C.W. (1992), Autyzm, Warszawa: KTA

Minczakiewicz E.M. (1994), Z badań nad rozwojem dzieci autystycznych [w:]

W. Dykcik (red.), Autyzm, kontrowersje i wyzwania, Eruditus, Poznań

Pisula E. (1993), Autyzm - fakty, wątpliwości, opinie, Wyd. WSPS, Warszawa.

Pisula E. (2008), Zaburzenia komunikacji u dzieci z autyzmem [w:] Ogólnopolska Fundacja na rzecz Dzieci Niepełnosprawnych „Promyk Słońca”, Kiedy mózg pracuje inaczej…- postrzeganie, ruch, emocje, komunikacja. X Międzynarodowa Konferencja Naukowo - Szkoleniowa( Wrocław, 5 grudnia 2008r.): materiały konferencyjne, Oddział Fundacji „Promyk Słońca”, Wrocław.

Pisula E. (2010), Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia, Harmonia, Gdańsk.

Rogers S., Dawson G., Vismara L. (2015), Metoda wczesnego staru dla dziecka z autyzmem (ESDM), Kraków.

Schramm R. (2019), Motywacja i wzmacnianie, czyli jak zdobyć przewagę nad autyzmem. Zachowania werbalne w stosowanej analizie zachowanie. Podręcznik. Scolaris, Warszawa.