Wzmacnianie (ang. reinforcement) odgrywa kluczową rolę w terapii dzieci w spektrum autyzmu (ASD). Jego istotą jest stosowanie przyjemnych dla dziecka konsekwencji zachowania co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania w przyszłości, co za tym idzie wspiera proces uczenia się umiejętności. Stosowanie wzmocnień, ze względu na swój pozytywny oraz dostosowany do potrzeb dziecka charakter, buduje poczucie sprawczości oraz własnej wartości u dzieci.
Teoretyczne podstawy wzmacniania w terapii spektrum autyzmu
Podstawą stosowania wzmacniania w terapii są zasady behawioralnej teorii uczenia się — w szczególności warunkowanie instrumentalne (Suchowierska, Ostaszewski, Bąbel, 2019). W ujęciu tym zachowania, po których następuje przyjemna (wzmacniająca) konsekwencja, stają się częstsze. W kontekście terapii ASD techniki oparte na pozytywnym wzmacnianiu (np. nagroda natychmiastowa za wykonanie zadania, żetony wymienialne na przywileje, a także wzmocnienia społeczne takie jak pochwały czy przybicie piątki) stanowią rdzeń wielu programów terapeutycznych.
Wzmacnianie może przyjmować formę:
- pozytywnego wzmocniania czyli dodania bodźca przyjemnego po zachowaniu, np. pochwała, zabawka, czas z terapeutą),
- negatywnego wzmocniania to znaczy usunięcia bodźca awersyjnego w wyniku zachowania, np. przerwa po wykonaniu trudnego zadania (Kowalik i Pilecki, 2017).
Wczesne interwencje terapeutyczne oparte na zasadach uczenia się (EIBI – Early Intensive Behavioral Intervention) przynoszą najlepsze efekty, gdy wzmacnianie jest dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka, a proces uczenia ma charakter intensywny i systematyczny (Pisula, 2020). Praktycy podkreślają, że właściwie stosowane wzmacnianie – oparte na relacji, pozytywnej motywacji i komunikacji stanowi wsparcie dla procesu uczenia się. Jak pisze Pisula (2020), „wzmacnianie nie ma na celu wymuszenia zachowania, lecz tworzenie warunków, w których dziecko może doświadczać sukcesu i wzrostu kompetencji społecznych”.
Zasady skutecznego stosowania wzmacniania
Aby wzmacnianie było skuteczne, należy przestrzegać kilku zasad (Kowalik & Pilecki, 2017; Przasnyska, 2018):
- Indywidualizacja – dobór wzmacniaczy powinien uwzględniać preferencje dziecka. To, co dla jednego jest atrakcyjne, dla innego może być obojętne.
- Natychmiastowość – im szybciej po zachowaniu nastąpi wzmocnienie, tym silniejsze skojarzenie.
- Systematyczność – wzmacnianie musi być konsekwentne, szczególnie w początkowych etapach nauki.
- Stopniowe wygaszanie – w miarę utrwalania zachowań należy zmniejszać częstotliwość nagradzania, przechodząc do wzmocnień naturalnych.
- Generalizacja – wzmocnienia powinny być stosowane w różnych kontekstach (dom, szkoła, zajęcia), aby dziecko potrafiło utrzymać zachowanie w naturalnych sytuacjach.
Rola stosowania wzmocnień w budowaniu pozytywnej samooceny u dzieci
Jednym z kluczowych efektów stosowania wzmacniania w terapii dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest rozwijanie poczucia własnej wartości i sprawstwa. Dziecko, które doświadcza pozytywnych konsekwencji swojego działania, zaczyna postrzegać siebie jako osobę zdolną do wpływania na otoczenie i osiągania celów. Jak zauważa Beata Winczura (2019), ,,pozytywne wzmacnianie w terapii i edukacji dzieci z autyzmem buduje ich poczucie kompetencji i sprawstwa, co stanowi podstawę rozwijania pozytywnej samooceny”. Podobnie Przasnyska (2018) podkreśla, że stosowanie pozytywnego wzmacniania pozwala dziecku doświadczać sukcesu i uznania, co wzmacnia jego poczucie wartości i bezpieczeństwa emocjonalnego.
Ewa Pisula (2020) pisze, że wzmacnianie pozytywnych zachowań nie tylko sprzyja utrwalaniu adaptacyjnych schematów działania, ale także pomaga dziecku budować poczucie kompetencji i motywację wewnętrzną, co ma znaczenie dla jego rozwoju emocjonalnego i społecznego. Dzięki konsekwentnemu stosowaniu tej techniki dziecko może stopniowo przechodzić od motywacji zewnętrznej do wewnętrznej, a pozytywne doświadczenia sukcesu stają się źródłem satysfakcji i pewności siebie.
Podsumowanie
Wzmocnienia pozytywne zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania w przyszłości, są więc niezwykle ważnym elementem wspierającym proces uczenia się. W kontekście terapii wzmacnianie pełni nie tylko funkcję narzędzia umożliwiającego kształtowanie zachowania, ale również procesu budującego tożsamość dziecka jako osoby skutecznej i akceptowanej. Długofalowo prowadzi to do większej stabilności emocjonalnej, lepszych relacji społecznych i większej otwartości na uczenie się nowych umiejętności.
Bibliografia:
Kowalik, S., Pilecki, J. (2017). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pisula, E. (2019). Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pisula, E. (2020). Wczesna interwencja i terapia dzieci z autyzmem – aktualne wyzwania. W: E. Pisula & M. Wójcik (red.), Wspomaganie rozwoju dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (s. 25–44). Warszawa: Difin.
Przasnyska, A. (2018). Wzmacnianie pozytywne w pracy terapeutycznej z dzieckiem z autyzmem. W: A. Przasnyska (red.), Zastosowanie metod behawioralnych w praktyce pedagogicznej (s. 55–73). Warszawa: WSP TWP.
Suchowierska, M., Ostaszewski, P., Bąbel, P. (2019). Terapia behawioralna dzieci z autyzmem. Teoria, badania i praktyka stosowanej analizy zachowania. Sopot: GWP
Winczura, B. (2019). Wczesne wspomaganie rozwoju dzieci z autyzmem. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Masz pytania o rozwój Twojego dziecka? Porozmawiajmy.
Każde dziecko rozwija się w swoim tempie, a wątpliwości są czymś naturalnym. Nasi specjaliści chętnie wysłuchają Twojej historii i podpowiedzą, jakie kroki mogą najlepiej wspierać rozwój Twojego malucha. Wystarczy krótka rozmowa, abyś poczuła się spokojniej i wiedziała, że nie jesteś w tym sama.
